Wat is fado?

Een sjaal, een gitaar, een stem en oprechte emotie. Dat zijn de ingrediënten van de Fado, de gevierde vorm van wereldmuziek, die uitdrukt hoe het is om Portugees te zijn.

Inspiratie voor Fado kan komen vanuit vrijwel elke bron. Er is een overvloed van thema's als: het lot, diepgewortelde gevoelens, teleurstellingen in de liefde, verdriet en verlangen naar iemand die is verdwenen, ongeluk, de ups en downs van het leven, de zee, het leven van zeelui en vissers en als overkoepelend gevoel "Saudade", dat een soort verlangen of heimwee betekent.

Fado is waarschijnlijk de oudste stedelijke volksmuziek in de wereld en vertegenwoordigt het hart van de Portugese ziel. Daarom is een fado-optreden geen succes als het publiek niet tot tranen toe bewogen is.

Luisteren naar Fado is als een bezoek aan Lissabon, het ontmoeten van de Portugese bevolking, die ooit werd geconfronteerd met de onbekende zee. Deze muziek die edelen, vagebonden en zeevarenden met elkaar verbond, is vandaag nog steeds een gedeelde passie voor veel Portugezen.

Aan het begin van de twintigste eeuw was Fado uitgegroeid tot een vaste waarde in het dagelijks leven van de arbeidersklasse van Lissabon. Het werd gespeeld voor het plezier en ook om de pijn van het leven te verlichten. Fadistas waren ongeschoolde zangers die aan het eind van de dag en tot diep in de nacht de fado ten gehore brachten. Fado was de aardse muziek van tavernes, bordelen en straathoeken voornamelijk in Alfama, Mouraria, Bairro Alto en Madragoa. Fado bereikte zijn top in de eerste helft van de 20e eeuw, toen de Portugese dictatuur van Salazar (1926-1968) de fado artiesten dwong om professioneel te worden en hen de beperking oplegde uitsluitend te zingen in de fadohuizen en de zogenaamde "revistas", een populaire soort van "vaudeville". De belangrijkste namen uit deze periode waren: Alfredo Marceneiro, Amália Rodrigues, Maria Teresa de Noronha (fadistas) en Armandinho en Jaime Santos (gitaristen).

Fado werd populair dankzij de zangeres Maria Severa, die leefde in de eerste helft van de 19e eeuw en overleed op de leeftijd van 26 jaar. Ze maakte dit type liedje beroemd in aristocratische kringen door haar romance met de graaf van Vimioso. Haar leven werd later, in 1931, het onderwerp van de eerste geluidsfilm van Portugal. Tot op de dag van vandaag dragen vrouwelijke fadistas een zwarte sjaal ter nagedachtenis aan haar en Maria's levensverhaal is van grote invloed verschillende Fadoliederen, gedichten, romans en toneelstukken. Fado is echter gevormd door degenen die fado zingen en hebben gezongen.

Fado kan worden uitgevoerd door mannen of vrouwen, hoewel de rauwe emotie van de vrouwelijke fadista bijna altijd de voorkeur heeft. In het zwart gekleed met een sjaal gedrapeerd over haar schouders, staat een fadista voor de muzikanten en communiceert via gebaren en gezichtsuitdrukkingen. De handen bewegen, maar het lichaam blijft stilstaan. Het is een plechtig en statig optreden.

Traditioneel begeleid door de Portugese gitaar, zijn er vele manieren waarop de Fado wordt gezongen. Het kan variëren van het snellere Fado Corrido tot Mouraria, de geïmproviseerde zang bekend als 'desgarrada', of de treurige muziek van de studenten van Coimbra. Er is ook een versie die over veroveringen, liefdesaffaires en verschillende levenservaringen in een bepaalde wijk gaat. Deze vorm is onsterfelijk gemaakt door de kunstenaar Jose Malhoa, beschreven in zijn beroemde schilderijen over de Fado. Verder is er de bekende Fado Vadio (Vagrant (vagebond) Fado), die wordt gekenmerkt door de plaats waar hij is onstaan en die op straat werd gezongen. Fadio Vadio is één van de meest traditionele vormen van Fado, die helaas bijna is verdwenen, omdat het niet meer toegestaan is om op straat te zingen.

In de jaren 1940 tot 1999, werd Fado wereldberoemd doormiddel van de stem van een geweldige artiest, Amália Rodrigues, de belangrijkste figuur uit de Portugese fadogeschiedenis. Zij was een grote podiumpersoonlijkheid en een natuurlijke entertainer. Zij werd vereerd en gevierd als de bekendste vertegenwoordiger van de Portugese cultuur. In de 20e eeuw maakte ze Fado bekend buiten Portugal. Zij trad op in Europa, Japan, Zuid-Amerika en zelfs in de Verenigde Staten, in New York's "La Vie en Rose" in de jaren 50. Toen ze in 1999 overleed kondigde de Portugese premier drie dagen van nationale rouw af en als een nationaal symbool werd ze begraven in het Nationaal Pantheon van Lissabon. Het huis waarin ze het grootste gedeelte van haar leven woonde is nu een museum en zeker een bezoek waard. Amália heeft een aantal waardige opvolgers gevonden als Mariza en Ana Moura, die een nog breder publiek met Fado kennis laten maken. Andere zeer belangrijke fadista's Herminia Silva, Argentina Santos, Carlos do Carmo en Maria da Fé.

Tegenwoordig wordt Fado door de jongere generatie gerespecteerd, maar zij leeft er niet voor. Hedendaagse Fadozangeressen als Misia hebben de muziek geïntroduceerd bij artiesten, zoals Sting. Misia en fadistas als Cristina Branco en Mariza bewandelen de dunne lijn tussen traditionele en moderne Fado, om zo en een nieuw publiek aan te spreken. Dulce Pontes, Camane, Ana Moura, Mafalda Arnauth, Joana Amendoeira en Katia Guerreiro zijn andere aansprekende artiesten die Fado levend houden. Zij geven een nieuw geluid aan de traditionele vorm en doen af en toe de Fado van de 19e eeuw herleven. De jongste over de wereld toerende fadista van vandaag is zangeres Carminho.

Fado kan niet worden verklaard, maar moet worden gevoeld en ervaren. Het publiek van tegenwoordig is goed op de hoogte en veeleisend. Een fadista moet het gevoel over kunnen brengen en 'ziel hebben'. Elk jaar wordt in Lissabon en Porto de 'Grande Noite de Fado' gehouden en zonder enige twijfel is dit de perfecte gelegenheid om van deze traditionele muziek te genieten. Het zijn zeer speciale avonden, waarop de beste nieuwe muzikale talenten getoond en waar unieke stemmen ontdekt worden. Het is een evenement dat helpt om een carrière te maken.

Het woord Fado komt van het Latijnse Fatum, wat lot of bestemming betekent. Eigenlijk kon het woord niet beter gekozen worden. Fado representeert, beter dan alles, de geest van het Portugese volk: het geloof in het lot als iets dat ons overvalt en waaraan we niet kunnen ontsnappen, de overheersing van de ziel en het hart over de rede, wat leidt tot daden van passie en wanhoop, de onthulling van zo'n zwart en mooi verdriet. Er zijn veel theorieën over de oorsprong van de Fado. We zullen er een aantal noemen:

1 - Fado heeft zijn oorsprong in Moorse liedjes; het Moors bleef levend in de buurt van Lissabon, ook na de Christelijke overname, door de melancholie van die liedjes en de verwijzing in vele songteksten. De wijk Mouraria in Lissabon zou deze theorie versterken.

2 - Fado kwam naar Portugal met de matrozen die terugkeerden van hun lange reizen, in de vorm van Lundum (de muziek van de Braziliaanse slaven). Pas na verloop van tijd is men begonnen met het aanpassen van deze muziek, totdat het Fado werd. De eerste liederen waren gerelateerd aan de zee en de landen ver weg, waar de slaven woonden. Dit feit ondersteunt deze theorie, net als één van Amália's liedjes, genaamd "Barco Negro" (zwarte boot), dat spreekt van een Senzala (de plaats waar de slaven werden gehouden).

3 - Het melancholische karakter van Fado is geëvolueerd door Portugese zeelieden die tijdens hun lange afwezigheid op zee zongen over thuis.

4 - Fado werd geboren in de Middeleeuwen. De Cantigas de amigo (vriend-nummers) zijn hier een goed voorbeeld van. Het waren liefdesliedjes gewijd aan een vrouw en hebben grote overeenkomsten met uiteenlopende onderwerpen van de fado van Lissabon. Fado's die werden gezongen door de man opgedragen aan een vrouw lijken verwantschap te hebben met de Fado van Coimbra, waar de studenten hun liedjes reciteren onder het raam van hun geliefde (serenades). Verder waren er satirische liedjes of liedjes van minachting met sociale en politieke kritiek die nu nog vaak thema's zijn voor Fado.

Zonder dat er bewijs is voor de oorsprong van de Fado, verscheen deze hoogstwaarschijnlijk het eerst in Lissabon en Porto en is hij later door studenten overgebracht naar Coimbra. De fado van Coimbra heeft zich sinds die tijd ontwikkeld tot een fado met eigen karakteristieken.

Er zijn twee belangrijke varianten van de fado, namelijk die van de stad Lissabon en die van Coimbra. De Lissabon-stijl is het meest populair, terwijl Coimbra de meer verfijnde stijl is. Eén van de verschillen is dat in Lissabon fado altijd gezongen wordt door een vrouwlijke of mannelijke solist en in Coimbra uitsluitend door een man of door groepen van mannelijke studenten.
Beide worden begeleid door twee gitaristen, waarvan één de melodie speelt op een twaalf-snarige Portugese gitaar en de andere zorgt voor het ritme op de zes-snarige viola de fado. In Coimbra vinden we gewoonlijk de droevige stijl, maar met verschillende motivaties en ook gebaseerd op middeleeuwse liederen, genaamd trovas. De studenten van Coimbra, die vanuit Lissabon, Porto en Brazilie arriveerden, namen hun gitaren en melodien mee en de nieuwe speelstijl werd geboren. Deze werd gebruikt om hun geliefden te imponeren, ze speelden de hele nacht lang en zongen over hun angst hen niet te bezitten. Maar ook hun ontevredenheid over het besef dat zij hun studentenleven ooit moesten achterlaten. En zo werd het de officiële muziek voor de afscheidsliedjes van elk jaar. Tegenwoordig vormen hun optredens een basisingrediënt voor de jaarlijkse academische rituelen, de zogenaamde tonijnen. Dat zijn groepen studenten in universiteitskleding met een zwarte cape om, die serenades zingen om hun faculteit te eren. Tegenwoordig zijn er tonijnen in bijna alle Portugese universiteiten. Er vinden veel wedstrijden tussen hen plaats, maar alleen in Coimbra is de serenade traditie gebleven. Eén van de vieringen in Coimbra, aan het begin van een nieuw academisch jaar, is het monumentale Serenata waarbij serenades worden gezongen bij de ingang van de oude kathedraal van de stad. Maar voor sommige ex-studenten uit Coimbra is fado niet alleen iets uit hun jeugd. Adriano Correia de Oliveira en Jose Afonso werden beide beroemde zangers en Artur Paredes en Carlos Paredes bekende gitaristen.

"Coimbra is mooier wanneer het tijd is om afscheid te nemen." Dit is de meest bekende zin in de fado van deze stad. Het omvat de romantische geest van de zingende studenten.

De beste plek om een avond van de fado te genieten is zeker een Fadohuis. Een diner bij kaarslicht, vergezeld van liedjes. U zult begrijpen dat het een ervaring is die je gewoon moet beleven, ook als je de taal niet spreekt. Gecombineerd met een bezoek aan het Fadomuseum, waar de evolutie van Fado en de passie achter de bekendste muzikale expressie van het land worden uitgebeeld en toegelicht met audiovisuele presentaties, wassen beelden, meertalige informatiepanelen en muzikale archieven. Het representeert de culturele en sociale impact van de Fado, het gebruik ervan in de bioscoop en het effect van censuur in de 20e eeuw.

Maar toch, houd er rekening mee dat, ondanks dat Fado het symbool is van de Portugese nationaliteit, het geenszins de nationale muziek is. Portugal bezit van regio tot regio diverse rijke en typische folklore, die niets te maken heeft met Fado. Misschien kunnen we stellen dat Fado de vorm van folklore is van Lissabon, Porto en Coimbra. Fado wordt echter gewaardeerd en erkend als symbool in heel Portugal. Dit is de geest van de Fado, de uitdrukking van een collectieve ziel, gemaakt van de ziel van een ieder.

In alle tijden en overal ter wereld heeft de mensheid grote vindingrijkheid getoond in het maken van geluid en muziek uit bestaande materialen uit de natuurlijke omgeving. De stem en het klappen van de handen kunnen zeker worden beschouwd als de eerste instrumentele vormen gebruikt door de mens. Het Iberisch schiereiland was de thuisbasis van veel verschillende mensen en culturen. Het is logisch dat zij elkaar hebben beïnvloed, maar dat zij toch ook iets van hun originele eigenschappen hebben behouden. Dit gebeurde ook met de Portugese muziek. Zelfs in de huidige tijd vind je verschillende soorten instrumenten uit verschillende plaatsen, zoals de doedelzak en de Arabische adufe, maar ze zijn nu en voor altijd een deel van de Portugese cultuur.

Op 27 november 2011 is Fado toegevoegd aan de representatieve lijst van immaterieel cultureel erfgoed van de mensheid van UNESCO (de United Nations Educational, Scientific and Cultural organization). Dat hebben de leden van de VN-cultuurorganisatie Unesco bepaald tijdens een congres op Bali. Volgens UNESCO omvat immaterieel cultureel erfgoed, tradities en vaardigheden die van generatie op generatie worden doorgegeven. Fado wordt nu door UNESCO erkend als een manifestatie van de Portugese cultuur die ook als zodanig wereldwijd erkent verdient te worden. Op de website van UNESCO wordt Fado omschreven als "populaire verstedelijkte muziek van Portugal" met de vermelding dat Fado een genre is bestaande uit muziek en poëzie en onder diverse gemeenschappen in Lissabon op grote schaal wordt uitgevoerd.

Op de 6e zitting van het Intergouvernementeel Comite voor de bescherming van immaterieel cultureel erfgoed, werden meer dan 80 inzendingen overwogen voor opname op de UNESCO-lijst van immaterieel cultureel erfgoed. Eerder had het Portugese Parlement ingestemd met het initiatief in Portugal om Fado te promoten als UNESCO's Wereld Cultureel Erfgoed. De stad Lissabon heeft het verzoek in juli 2010 ingediend bij de UNESCO.

Mariza, ambassadeur van de kandidatuur van Fado bij UNESCO, zei dat als Fado erkent wordt, "Dat misschien wij Portugezen meer trots kunnen zijn op wie we zijn, vooral in de zo grijze tijd waarin we nu leven". "Mensen zullen een veel groter verlangen hebben om Fado te begrijpen en van te gaan houden, als ze beginnen te begrijpen dat dit niet een minder waardevolle cultuur is, maar dat Fado rijk en diepgaand is en overal in de wereld kan worden uitgevoerd", verklaarde de zangeres.

De beslissende commissie, voorgezeten door de ambassadeur van Indonesië bij de UNESCO, Aman Wirakartakusumah, bestond uit 24 landen, waaronder Spanje, Kenia, Japan en Venezuela.

Zodra de beslissing werd aangekondigd, bedankte António Costa, burgemeester van Lissabon, dat de formele indiener van de aanvraag was, de voorzitter. Hij pakte direct zijn mobiele telefoon, hield hem aan zijn microfoon, en speelde een fado van Amália Rodrigues - 'Estranha Forma da Vida'.

Met dank aan Emmy Bakker voor het redigeren van de tekst